ആംബർ (പിന്നീട് ജയ്പൂർ എന്ന് വിളിക്കപ്പെട്ടു) മഹാരാജാവ് ആയിരുന്ന ജയ് സിംഗ് രണ്ടാമൻ 1737-ൽ വാരണാസിയിൽ നിർമ്മിച്ച ഒരു ജ്യോതിശാസ്ത്ര നിരീക്ഷണ കേന്ദ്രമാണ്ജന്തർ മന്തർ. മഹാരാജ ജയ് സിംഗ് രണ്ടാമൻ പണികഴിപ്പിച്ച അഞ്ച് ജന്തർ മന്തറുകളിൽ ഒന്നാണ് വാരാണസിയിലെ ഈ നിരീക്ഷണാലയം.[1][2]
മഹാരാജ ജയ് സിംഗ് രണ്ടാമൻ ശാസ്ത്രത്തിലും ജ്യോതിശാസ്ത്രത്തിലും ആഴമായ താൽപ്പര്യമുണ്ടായിരുന്ന ഒരു ജ്യോതിശാസ്ത്രജ്ഞൻ കൂടിയായിരുന്നു. 18-ആം നൂറ്റാണ്ടിൻ്റെ തുടക്കത്തിൽ, നിരീക്ഷണാലയങ്ങളുടെ രൂപകല്പന, നിർമ്മാണം, സാങ്കേതികവിദ്യ എന്നിവയും പ്രബലമായ സാങ്കേതികവിദ്യയും പഠിക്കാൻ അദ്ദേഹം തൻ്റെ പണ്ഡിതന്മാരെ പല രാജ്യങ്ങളിലേക്ക് അയച്ചു. അവരുടെ നിരീക്ഷണങ്ങളും ജ്യോതിശാസ്ത്രത്തെക്കുറിച്ചുള്ള നിരവധി കൈപ്പുസ്തകങ്ങളുമായി പണ്ഡിതന്മാർ മടങ്ങി. തുടർന്ന്, 1724 നും 1737 നും ഇടയിൽ, ജയ്പൂർ, മഥുര, ന്യൂഡൽഹി, ഉജ്ജയിൻ, വാരണാസി എന്നിവിടങ്ങളിൽ മഹാരാജ ജയ് സിംഗ് രണ്ടാമൻ അഞ്ച് നിരീക്ഷണാലയങ്ങൾ നിർമ്മിച്ചു.[2] 1772-ന് രണ്ട് നൂറ്റാണ്ടുകൾക്ക് മുമ്പെങ്കിലും നിരീക്ഷണാലയം നിർമ്മിച്ചതിന് മറ്റ് തെളിവുകളുണ്ട്. ധരംപാലിൻ്റെ കളക്റ്റഡ് റൈറ്റിംഗ് അനുസരിച്ച്, [3] 1772-ൽ സർ റോബർട്ട് ബാർക്കർ, 200 വർഷങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് ജയ്സിംഗിൻ്റെ മകൻ രാജ മൗൺസിങ്ങാണ് ഈ നിരീക്ഷണാലയം നിർമ്മിച്ചതെന്ന് എഴുതി. അദ്ദേഹം "ഇവിടെ പ്രധാന കൗതുകം, ഏകദേശം 200 വർഷങ്ങൾക്ക് മുമ്പ്, ജിസിംഗിൻ്റെ മകൻ മൗൺസിംഗ് നിർമ്മിച്ച നിരീക്ഷണാലയമാണ്" എന്ന് പ്രസ്താവിക്കുന്നു. ബ്രിട്ടീഷുകാർ ഇന്ത്യയിലേക്ക് വരുന്നതിന് നൂറ്റാണ്ടുകൾക്ക് മുമ്പാണ് നിരീക്ഷണാലയം നിർമ്മിച്ചതെന്ന് ഇത് വ്യക്തമായി സൂചിപ്പിക്കുന്നു.
ബനാറസ് ഒബ്സർവേറ്ററിയുടെ ഡേറ്റിംഗിനെക്കുറിച്ച് വളരെ കൗതുകകരമായ ഒരു കാര്യം ഇവിടെ ഉയർന്നുവരുന്നു: പിയേഴ്സിനൊപ്പം ബാർക്കറും എ. കാംബെലും 1772-ൽ നിരീക്ഷണാലയം സന്ദർശിച്ചു. യഥാർത്ഥത്തിൽ 1737 ലാണ് നിരീക്ഷണാലയം നിർമ്മിച്ചതെങ്കിൽ, ഈ തീയതിയിൽ അതിന് 35 വർഷം മാത്രമേ പ്രായമുണ്ടാവുകയുള്ളൂ. ബാർക്കറും പിയേഴ്സും രണ്ട് നൂറ്റാണ്ടുകളായി അത് അവിടെ ഉണ്ടായിരുന്നുവെന്ന് പ്രത്യേകം പറയുന്നു. 35 വർഷം മുമ്പ് മാത്രമാണ് ഒബ്സർവേറ്ററി നിർമ്മിച്ചതെങ്കിൽ, അതിൻ്റെ നിർമ്മാണത്തിന് ദൃക്‌സാക്ഷികളായിരിക്കേണ്ട ആളുകളെ കാണുകയും സംഭാഷണം നടത്തുകയും ചെയതേനെ. 1772-ൽ ഒബ്സർവേറ്ററിയുടെ നിർമ്മാണ തീയതി സംബന്ധിച്ച് ഒരു തർക്കവും ഉണ്ടായിട്ടില്ലാത്തതിനാൽ, ഈ വിഷയത്തിൽ അദ്ദേഹത്തെ തെറ്റിദ്ധരിപ്പിച്ചതായി കണക്കാക്കാനാവില്ല. രണ്ട് നൂറ്റാണ്ടുകളെ 35 വർഷമാക്കി മാറ്റിയതാണ് ഈ വിവാദത്തിൻ്റെ ഏറ്റവും വിസ്മയകരമായ വശം.
പ്രാദേശിക സമയം, ഉയരം (സ്ഥലത്തിൻ്റെ) എന്നിവ അളക്കുന്നതിനും സൂര്യൻ, നക്ഷത്രങ്ങൾ, ഗ്രഹങ്ങൾ എന്നിവയുടെ അപചയം അളക്കാനും ഗ്രഹണങ്ങൾ നിർണ്ണയിക്കാനും ലക്ഷ്യമിട്ടാണ് ജന്തർമന്തർ നിർമ്മിച്ചത്. നക്ഷത്രങ്ങളുടെയും ഗ്രഹങ്ങളുടെയും ചലനം, വേഗത, സവിശേഷതകൾ എന്നിവയും നിരവധി പ്രത്യേക ഉപകരണങ്ങൾ ഉപയോഗിച്ച് രേഖപ്പെടുത്തിയിരുന്നു.[2]
